Jærhuset som litteratur og kultur

Stort hus med «innlagt vatn»

Huset som Eivind Aadnesen byggjer i 1847/48, truleg saman med naboane Sven og Tønnes Svensen, er eit staseleg jærhus. Grunnflata er på 100 kvadratmeter, og det er kjellar i ganghøgde under heile buflata, med «innlagt vatn». Det vil seia at brønnen dei hentar vatn i, ligg i kjellaren. I golvet i matromet er det ei luke, og opnar ein denne, kan ein ta trappa ned til brønnen. Ein treng ikkje, som i svært mange andre heimar, å gå ut av huset for å henta vatn.

Skøyte på Garborgheimen 1847.

Tjørebreidd og kvitmåla bordkledning

Ein veit ikkje sikkert når fasaden blir kvit. Fotografi frå 1890 åra viser eit kvitmåla hus, men opphaveleg var det tjørebreidd, slik som baksida av det enno var i 1960. Huset er reist i lafta tømmer og kviler på solide gråsteinsmurar av kilt stein. Skutane i kvar kortende av huset er eigentleg tilbygg. Det er berre utvendig at skutane heng saman med huset, innanfrå er det ingen forbindelse. Skutane er dermed like, men ulike. Den mot nord er av tre og har dører på nivå med vegen utanfor, den i sør har endevegg i naturstein og på nivå med kjellaren. På taket er det teglpanner.

Midtgangshus med ein varm og ein kald del

Det er to inngangar til huset, ein på kvar av langsidene. Kvardagsinngangen er på austsida og vender ned mot jordene, fininngangen er på vestsida mot vegen. Dei to inngangane dannar huset sin midtgang, der kjøkkenet ligg. På kvar si side av midtgangen finn ein den same type rominndeling; stove og kammers. Men bruken av romma til høgre og venstre for midtgangen er ulik. I den nordvestre delen som er i dagleg bruk, finn ein varmekjelda. På grunn av brannfare skjer all fyring i stoveomnen, bileggjaren, frå kjøkkenet. Lyskjelda i rommet, tranlampen eller kola som ein kalla denne, er også å finna ved bileggjaren. Stova er både opphaldsrom for familien og soverommet til Ane Oline og Eivind. I stovekammerset bur far til Eivind, Aadne og seinare tilhøyrer det odelsguten som har same namnet. Barna søv på loftet over stova. I den sørvestre delen av huset der ein ikkje har omn, er bua og buakammerset. Dette er rom som ikkje er i dagleg bruk, men som blir brukt ved ulike høve, til dømes ved fint besøk og særskilde hendingar.

Ved årsskiftet 1865/66 har dei to hestar, ti storfe og 30 sauer. På garden dyrkar dei rug, bygg, havre og poteter.

Det tradisjonsrike og funksjonelle huset som glir inn i landskapet

I det jærske kulturlandskapet har det budd folk i fleire tusen år. Landskapet, då som no, var utan skog og med mengder av stein frå istida. Utforminga av jærhuset slik vi kjenner det i dag, kan vi spora attende til 1600-talet. Då tok ein i bruk omnar av støypejern som førte røyken ut gjennom ei pipe. Det var ikkje lenger nødvendig med ein ljore i taket, og ein fekk høve til å laga seg eit loft. Glas gjorde det mogleg å setja inn vindauge. Svalgangen som hadde omgitt stova forsvann på vindaugsveggen. Dei typiske nordiske husa frå vikingtida utvikla seg frå å vera hus med berre eitt rom og éin inngang til å bli hus med svalgang rundt dette. Svalgangen blei etter kvart til skutar i endane og til kammers ved kvardagsinngangen.

Både plasseringa av dei typiske jærhusa og utforminga av dei var prega av landskapet og naturforholda. Husa var låge og låg ofte i ei svak helling. Fasaden vende mot sørvest, og kortsidene med skutane – dei låge tilbygga eller skura – mot vinden som då som no, kjem både frå nordvest og frå søraust. Den eine av skutane var fylt med torv og luna opphaldsromma i sjølve huset. Vindauga var små og i stovene var dei oftast samankopla to og to. Nokre hus hadde lemmar til å ha føre om natta og når det var uver. Det var også vanleg at jærhusa hadde bislag framføre inngangsdøra for å verna mot ver og vind.

Opphaveleg hadde ikkje jærhusa grunnmur. Dei var anten plasserte på eit lågt gråsteinsfundament, eller kvilte kvar nov og langveggane på lødde handsteinar. Men for å hindra at vatn skulle siga inn mot husveggen, var det fleire hus som hadde hellelagde veiter for å leia det bort. Den vanlege takforma på jærhus før 1840 var sadeltak som er ein britisk byggeteknikk. Denne konstruksjonen tolde godt vekta av dei tunge torvtaka. Men i 1840-50-åra i var det fleire jærhus som fekk sperrtak i og med at mange huseigarar etter kvart fekk råd til teglpanner frå lokale teglverk.

I og med at klimaet på Jæren var så fuktig og rått, måtte ein beskytta tømmeret. Til det nytta ein rughalm eller «halje» som ein kalla det lokalt. Jærhusa stod, etter at dei var ferdig tømra, ofte «haljekledde» eit års tid eller der omkring, før dei blei bordkledde. Opphaveleg var dei tjørebreidde. Fargen gjekk då i nyansar av brunt og grått. I andre halvdel av 1800-talet blei jærhusa, som mange hus både her til lands og utanlands, kvitmåla. Men den kvite fargen var dyrare enn den raude og brune, difor var ein del jærhus ein periode kvitmåla på fasadesida og hadde raudfarge på baksida. Dette var ikkje berre typisk for denne hustypen, ein finn det same andre stader i landet. 

Det inntrykket løytnant Flor får etter å ha sett jærhus og jærlandskap i 1810 skil seg frå det Eilert Sund formidlar rundt 50 år seinare:

Litteratur om jærhus 

Framstillinga av jærhuset i denne artikkelen er basert på:

• Hoffmann, Marta 1977: Jærhuset 
• Hognestad, Eivind 1929: "Den gamle byggjestilen på Jæren. Korleis jærhuset kom til", Stavanger Aftenblad 21. juni 1929, side 4

Eivind, eller Even som det står i arkivdokumenta, er den einaste i familien, på etter kvart elleve personar, det ikkje finst fotografi av. Men han er portrettert både i roman- og i brevform av sonen Arne. Med utgangspunkt i ulike arkivkjelder er det mogleg å danna seg eit bilete av han. Han har fleire verv i lokalsamfunnet. Forutan merkedagar som dåp, konfirmasjon, bryllaup og gravferd, som er dokumentert i ulike kyrkjebøker, er namnet hans å finna i to kommisjonar under Lye sokneprestembete; skulekommisjon og fattigkommisjon. Eivind har også sett spor etter seg i protokollar frå Time formannskap, Time likningskommisjon og Thime Sogns Private Brandtrygdelag der han i korte eller lengre periodar har ulike roller.

Tru og tvil – medlemskap og engasjement i Thime Sogns private Brandtrygdelag

Etter at Eivind er blitt omvend og tiltrua til Gud er sterk, kjem han i tvil om heile brannforsikringa som han har teikna. Thime Sogns private Brandtrygdelag blir stifta i mars 1856, og i juli same året forsikrar Eivind alle bygningane på garden. Men rundt to år seinare melder han seg ut av branntrygdelaget og seier frå seg revisorvervet han har hatt. Ein del av pengane han har betalt inn, får han ut att, og gir til dei som blei rekna som fattige. Etter å ha levd utan brannforsikring i ni år, melder han seg inn att i 1868, og påtek seg revisorvervet i januar året etter. Garden på Garborg får innmeldingsnummer 256. Det siste Eivind gjer i branntrygdelaget er å underskriva protokollen på møtet den 20. januar 1870, tre veker før han tek livet av seg. Sentralt på møtet er t.d. om generalforsamlinga sitt vedtak om å bruka teglrøyr til kakkelomnar, er etterlevd. På møtet 29. januar, tre dagar etter at han blei far til barn nummer ni, deltek han ikkje. 

Nytt gardsbruk på slutten av livet

I august 1869 kjøper Eivind garden Sandal, eit konkursbu etter Tobias Thorsen på Madla i Stavanger. Men hit flyttar han aldri sjølv. Soknepresten Gunnerus noterer i kyrkjeboka at Eivind døydde "ved at hænge sig". 

Dagen etter at Eivind tok livet av seg, skriv Gunnerus brev til Stavanger amt der han reiser spørsmål om kva reglar som gjeld for «hans Begravelsesmaade». Før 1843 blei personar som sjølv valde å avslutta livet, gravlagde utanfor kyrkjegardsmuren. Men sjølv om det i 1870, i meir enn 25 år hadde vore lovleg å bli gravlagt i vigsla jord for dei som enda livet sitt sjølve, var det ikkje akseptert å ha nokon kristen seremoni. Gunnerus fortel i brevet at Even Aadnesen Garborg i lengre tid har lidd av «Tungsindighed», og at han må ha handla i «Sindsforvirring» i og med at han var ein særs «christeligsindet» mann som «nød Menighedens Agtelse og Tillid». Even var attpåtil presten sin medhjelpar. 

Svaret frå amtmannen i Stavanger kjem berre fire dagar seinare: Det tillades herved at Gaardbruger Even Aadnesen Garborg af Thime Sogn, der har forkortet sit Liv bliver begravet med Jordpaakastelse 18 Februar V. Morgenstierne.

Den siste nattverd

Siste gong Eivind går til nattverd eller kommunion i Timekyrkja, er 17. oktober 1869. Til nattverd er også sonen Jon som stod til konfirmasjon to veker før, og naboane på Garborg Tønnes Svensen og Ane Berte Olsdatter. Også nokre i styret i branntrygdelaget er å finna rundt alterringen: Reier Torkelsen Norem, Omund Svensen Norem.

Det var vanleg å gå til nattverd to gonger årleg, ein gong vår og ein gong haust, også etter at det ikkje lenger var pålagt ved lov. Av kommunikantprotokollen frå 1865-1891 går det fram at Eivind regelbunde går til nattverd to gonger kvart år. Då eldstemannen Aadne står til konfirmasjon i 1865 og første gong går til nattverd to veker etter, er det saman med faren.

Eivind, eller Even som det står i rettsdokumenta, viklar seg inn i ein strid om vassforsyninga til nokre kvernhus. På sørsida av Garborgåsen går Tverråna. Ho kjem oppe frå Risa og renn vestover langs kommunegrensa mellom Hå og Time til ho munnar ut i Håelva mellom Torland og Haugland.

Tidleg på sommaren 1856 lagar Even og nokre naboar ein stem, altså ein liten demning, i Tverråna. På den måten skulle dei få betre vassføring til kvernhusa sine. Ein annan nabo, Anders Johannessen Garborg, får då mindre vassføring til kverna si lenger nede i vassdraget. Han meiner at han taper ein god del pengar på dette, fordi han mel korn for mange andre mot betaling. Han går difor til sak mot Even og dei andre som har bygd stemmen. Anders vinn denne rettssaka ved dom av 20. januar 1859. Saka blir klaga inn for overretten, som i dom av 29. mai 1861 stadfestar denne på dei vesentlege punkta. Even og dei andre blir pålagde både å endra stemmen og å betala erstatning til Anders. Endringane og erstatninga skulle fastsetjast gjennom eit skjønn som skulle utførast av ei gruppe sakkunnige menn.

Sorenskrivaren i Jæren og Dalane, Christian Feyer, kallar inn til oppstart av skjønnsforretninga hos Even den 19. november 1861 kl. 10 om formiddagen. Dette blir ein langdryg prosess, med fleire rundar med skjønn og overskjønn. Det endelege punktumet blir sett ved eit overskjønn den 10. november 1864 leia av fullmektig Steen saman med åtte utpeikte lokale lagrettemenn. Av protokollen frå dette skjønnet, kjem det fram i stor detalj korleis dei ulike vassuttaka frå Tverråna til kvernhusa på Garborg skulle utformast. Då blei det også fastsett at Anders skulle få 22 dalar og 90 skilling i skadebot. I dagens pengeverdi utgjer dette ikkje meir enn 6500 kroner, men på den tida var det rundt 50 dagløner for ein gardbrukar.

Fjorten år gammal står Ane Oline til konfirmasjon i Høyland prestegjeld. Rundt to år seinare står ho brud same stad. Ho flyttar frå heimegarden på Raugstad til Garborg i Time.

Etter å ha budd på Garborg i sytten år er Eivind og Ane Oline i 1865 blitt foreldre til sju som alle er døypte: Aadne (f. 1851), Stine (f. 1852), Jon (f. 1855), Samuel (f. 1857), Even (f. 1859), Inger Marie (f. 1863) og Abel (f. 1865). Dei fem eldste har alle gått på skule i Mossige-kretsen før familien i 1870 flyttar frå  Garborg til gard på Sandal ved Stavanger. Eldstemann har allereie budd borte frå heimen i fleire år. Aldersforskjellen mellom den yngste i familien, Ane Oline (f. 1870), og broren Ole (f. 1868) er to år.

Livet på Sandal

Det er Ane Oline som driv garden på Sandal saman med den nest eldste sonen, Jon. Etter fem år, i 1875, overtek han drifta mot å ta ansvar for dei yngre søskena og gi mora folgekår. Jon er då 20 år gammal, og dei yngste søskena hans, Ane Oline og Ola, er fem og sju.

Ane Oline held fram med å bu på Sandal til tidleg på 1880-talet saman med dei yngste barna Ola, Ane Oline og sonen Jon, som etter kvart stiftar eigen familie. Som på Garborg dyrkar dei rug, bygg og poteter, men i tillegg også havre til grønnfor, grasfrø og andre rotfrukter. Dei har ikkje lenger sauer, men ein hest, eit føl og seks kyr. 
 

I 1881 tek Ane Oline opp eit lån. Sidan ho sit i uskifta bu, må verge godkjenna dette på vegne av Ola og Ane Oline som begge er under 15 år. Kan hende er bakgrunnen for at ho tek opp lån, at ho skal flytta nærmare Stavanger? I kyrkjeboka er Ola, då han står til konfirmasjon 14 år gamal i St. Petri registrert med bustadadresse Kongsgaden 1943. 

Etter nokre år med adresse Amtmandssmuget nr. 12 i Stavanger, giftar ho seg i 1885 for andre gong. Vigselen med Jonas Johnsen Hegre er borgarleg og finn stad hos sorenskrivaren. Grunnen er at Jonas er metodist og aktiv i det miljøet på Sandnes. Ane Oline legg ved attest frå sokneprest i St. Petri på at ho ikkje lenger er medlem av statskyrkja. 

Same dag som Ane Oline giftar seg med Jonas Hegre, 20. februar 1885 finn ein også, rett etter innførsla av giftarmålet, innført skifte. Ho kunne ikkje lenger sitja i uskifta bu etter den første ektemannen, Eivind. Også Jonas er enkemann og sit i uskifta bu. Dette blir også skifta same dag.

Av skiftet går det fram at Ane Oline har støtta alle dei fem barna som har utvandra til Amerika, økonomisk. Både Stine, Samuel, Inger Marie, Abel og Ola har fått forskot på arv. Samuel, han som reiste ut, kom heim og reiste ut att, er den som har fått mest. Han har fått 200 kroner. Stine drog  før ein gjekk over frå spesidalar til kroner i 1874. Ho fekk då 50 Spd. Det svarer til 200 kroner. Inger Marie og Abel reiste saman i 1881, og fekk begge 168 kroner kvar. Ole, den siste som drog få år seinare, 196 kroner. Korkje Arne, Jon eller Ane Oline har fått forskot på arv. 

Ane Oline flyttar saman med ektemannen Jonas til garden hans på Hegre. Den yngste dottera blir buande att i Amtmandsmuget 12 saman med fleire leigebuarar. Etter at sonen Jon sel Sandal og flyttar til Austlandet, til den nykjøpte garden Aakre i Gjerpen, bur ho ein lang periode der. Men ho vender vestover att tidleg på 1900-talet og buset seg saman med ektemannen på Sandnes. Først i 1904 sel ho Amtmandssmuget 12 som ho kjøpte ni år tidlegare. Då Ane Oline døyr i 1908 76 år gamal, er tre av barna hennar, Stine, Eivind og Ola, allereie døde for mange år sidan.

Følgjande informasjon er registrert i lensmannsprotokollen: "Folgekone Ane Oline Johnsdtr. Heigre 76" død 28. april 1908 etterlet seg enkemann og barn av første ekteskap med Eivind Garborg. Arvingane er: Jonas Jonsen Heigre (75), Arne Garborg (57), John Garborg (53), Samuel Garborg (51), Abel Garborg (45), Marie Rønneberg f. Garborg (43), Olene Tunem f. Garborg (36), Stine Garborg død i Amerika etterlet seg eit barn, Betsy gift. Den eldste sonen bur på Hvalstad St. i Asker, den nesteldste sonen på Åkre pr. Porsgrund. Dei andre arvingane er i Amerika.

Vaarvinna var endeleg slutt, og so skulde det vera Skule ei 3-4 Vikur, millom den og Slaatten. Ole Johannes likad ikkje denne Skuleturen midt paa Fyresumaren, for just daa hadde dei Bruk for Smaagutarne til aa gjæta. Og det var ikkje fritt han slog paa, at i Aar var det best Daniel var heime av Skulen. Men daa vart Daniel reint utav det. Skulen var det gildaste han visste. Der slapp han aa arbeida; der fekk han leika seg i Sundagsklæde saman med mange Kammeratar; og inne i Skulen greidde han seg so vidt godt, at han kunde lika seg der med. Han maatte paa Skulen! (Utdrag frå Bondestudentar av Arne Garborg)

Det er ikkje bare i Bondestudentar at Arne Garborg skriv om den jærske omgangsskulen. Meir enn 40 år etter han som Aadne blei innskriven på skulen, skildrar han minne frå den tida i Knudahei-brev:

Eg kom paa Skulen i 6-Aars Alderen, [...] Det var Umgangsskule [...]me var som Gjestir hjaa Kjendsfolk. [...] Der var alltid vel stellt hjaa Folk, naar dei hadde Skulen hjaa seg, og me totte me hadde det godt, naar me sat der og bala kvar med sitt uppetter det lange Skuleborde.

Aadne startar på skulen 6 år gammal i 1857. Han har då 27 dagar med skule og får undervisning i faga: Indenadlæsning, Religion, Bibelhistorie, Skrivning, Regning og Forstandsøvelse. På ni år, frå han var seks til han var femten, går Aadne 344 dagar på skulen. I snitt blir det 38 dagar med skulegang kvart år. Til samanlikning er det verd å merka seg at eitt skuleår i dag er normert til 190 dagar. Ein elev vil då, etter ni år på skulen, ha 1710 skuledagar.

Aadne er nummer 10 på lista. Arkivreferanse: SAST, Lye sokneprestkontor, 82BD/L0003, eksamensprotokoll 1851-1862. 

Både Aadne, Stine og Jon fullfører skulegang fram til konfirmasjon medan dei bur på Garborg. Stine startar på skulen 8 år gamal i 1861 og Jon i 1863. Stine er ferdig med skulegangen sin i 1867 og Jon truleg i 1869. Stine har då gått 311 dagar på skule, i snitt 44 dagar kvart år. Jon sin avsluttande skulegang veit vi ikkje nok om til å kunne rekna dette ut. Men dei fem første åra, frå han var åtte til han var tolv, har han 257 skuledagar.

Samuel og Even startar på skulen medan dei bur på Garborg, men fullfører skulegangen på Madla etter at dei flyttar til Sandal.Arkivreferanse: SAST, Lye sokneprestkontor, 82BA/L0004, eksamensprotokoll 1863-1868.

Oversyn over kvar skulen heldt til:
1857: Tjensvold
1858: Fotland
1859: Garpestad
1860: Fotland
1861: Thime Skolehuus
1862: Aarrestad
1863 - 1868: Gaarden Mossige

Den 5. april 1870 er det auksjon på Garborg. Det er Ane Oline som er initiativtakar til dette. Grunnen er at ho og ungane skal etablera seg i ny bustad på Sandal. Heimegarden på Garborg har Tønnes Svendsen Garborg, ein av naboane kjøpt. Garden på Sandal eig ho 3/5 delar av, medan Henrik Eriksen Hofland eig dei resterande 2/5 delane. Gjenstandane som er for sal, er av litt ymse slag. Det finst både utstyr til å laga mat og klede av og gards- og transportutstyr. Meir enn 350 gjenstandar blir auksjonert bort, og totalt blir det seld for rett over 250 spesidalar. Med dagens pengeverdi svarer det til rundt 70 000 kroner.

Då familien buset seg på Sandal er det berre Aadne, Stine og Jon som er ferdige med skulegang og har stått til konfirmasjon. Alle dei andre seks i søskenflokken går på Madla skole. Der får dei undervisning i faga: lesing, bibelhistorie, truslære, utval av leseboka og rekning. Totalt blir det halde skule 50 dagar kvart år. 

Samuel finn ein siste gong i karakterprotokollen for 1871. Even er registrert som elev til og med året etter.

Inger Marie startar på skulen åtte år gammal i 1871 og går der i sju år. Ho er den av barna vi, ut frå arkivmateriale etter Madla skole, får vita mest om skulegangen til: Karakterar frå alle skuleår er tilgjengelege, og det same er pensum i dei ulike faga. Vi får også eit oversyn over fråvær. Totalt på dei sju åra ho går på Madla skole, er det tilbod om 583 dagar med undervisning. Inger Marie er berre til stades 232 dagar, men ho har høg måloppnåing i dei ulike faga. For informasjon om karaktersystemet sjå: "Arne - Bondestudenten."

Abel er innskriven i 1874, men fullfører ikkje skulegangen på Madla. Han er kort innom Kongsgård i Stavanger, men mora har ikkje råd til å betala skulegang for han der. Broren Aadne ordnar det slik at Abel bur hos seg i Kristiania og går på Gjertsens skole. Også konfirmasjonen finn stad hovudstaden i Trefoldighedskirken. 

Dei to yngste, Ola og Ane Oline, startar på Madla skole i 1876 og 1878. Vi finn dei som elevar der fram til og med 1880. Truleg går dei på andre skular fram til konfirmasjonen.

Frå Aadne til Arne –  Frå Sandal til Tvedestrand og Kristiania

Aadne er allereie flytta ut då familien forlet Garborg. Han bur kort tid på Sandal før han flyttar heimefrå nok ein gong. Han er ein periode i Tvedestrand og grunnlegg der avisa Tvedestrandposten. Den første utgåva kjem ut 16. oktober 1872. Frå Tvedestrand går turen vidare til Kristiania der han blir student i februar 1873.

Med laudabilis præ ceteris som hovudkarakter på eksamen artium, blir han immatrikulert på universitetet i hovudstaden 2. september 1875. Privatpreseptoren hans, det vil seia den faglege rettleiaren, er Monrad. Aadne, eller Arne som det står på artiumsvitnemålet, har faga; «Modersmaalet», «Latinsk Overs.», «Mundtl. Latin», «Græsk» «Tydsk», «Fransk», «Religion», «Historie», «Geographie», «Arithmetik», «Geomet.». Dei faga han får beste karakter «1» i, er: morsmål, gresk, tysk, religion, historie, geografi, aritmetikk. I dei andre får han karakteren 2.
 

Busett i Kristiania hjelper Arne også til med å sikra at broren Abel får skulegang. Abel bur to periodar hos Arne, første gong medan Arne bur på Hærems studenterhjem der han flytta inn i 1875. Også søstera Ane Oline bur hos Arne eit halvt års tid i 1886. 

Av adressebøker for Kristiania går det fram at Arne i åra 1879-1884 er registret som redaktør, student, kopist og statsrevisor. I same perioden er han busett i Trondheimsveien 1, Løkkeveien 13, Pilestredet 100. Vi finn han ikkje registrert i folketeljinga i 1885. Arne er då i Paris. Han har fleire utanlandsreiser både som ungkar og etter at han blir gift.

Ein del av breva Arne skreiv er publiserte i Mogning og Manndom bd. I og II. Ut frå desse ser vi at han i åra 1870-1923 har mange adresser både i Noreg og i andre europeiske land: Sandal, Frydendal, Risør, Kristiania, Paris, Lille Elvedal, Kolbotten, Tynnset, Diessen am Ammersee bei München, Bruck bei München, München Hess-Str. 59 III, Berling W. Lützowstrasse 104 II, Berlin W. Steglitzerstr. 4 IV, Erkner bei Berlin, Rom Via Cappuccini 6, Øggar (Ytre Salte) pr. Time St., Time Station Jæderen, Nærbø Jæderen, Paris Hôtel Voltaire Quai Voltaire, Stokke, Labraaten Hvalstad, Østre Gausdal, Knudaheio, Blasewitz, Pillnitz bei Dresden og Bryne.

I 1887 giftar Arne seg med Hulda Bergersen. 

5/12 87 Sgpst til Tønset

Aar 1887 den 3die Decbr. fremstillede sig for Notarius publicus i Notarie Bolig Ungkarl Literat Arne Garborg og Frøken Karen Hulda Bergersen, hvilke anmeldte, at det er deres Hensigt at indtræde i Ægteskab sammen og i den Anledning begjærede en Notarialforretning afholdt i Henhold til Lov af 22de Juni 1863. De foreviste Attester, som godtgjør at 1. at Arne Garborg er født i Ly Prestegjæld 25de Januar 1851 af Forældre Gaardbruger Even Aadnesen og Hustru Anne Oline Jonsdatter, vaccineret sammesteds 19de September 1851 og har idag udmeldt sig af Statskirken samt 2 at Karen Hulda Bergersen er født i Stange Prestegjæld 22de Februar 1862 af Forældre Sagfører Kristian Fredrik Bergersen og Hustru Petrine Marie, vaccineret sammesteds 16de August 1862, hun bekjender sig til den evangelisk-lutherske Religion. Arne Garborg erklærede, at han ikke hører til noget Troessamfund og ikke er Kristen. Som forlovere fremstilledes Statsrevisor Andreas Hølaas, pr Stabæk i Bærum, og Redaktionssekretær Lauritz Stavnheim, Skippergaden 21, hvilke, efterat være foreholdte Straffebestemmelsen i Krim. Kap 21 § 23, erklærede, at de som Forlovere indestaa for at intet imod Ægteskabets Lovlighed er at erindre.Da saaledes de lovbefalede Legitimationer vare tilveiebragte, modtog Notarius publicus af forannævnte Literat Arne Garborg og Frøken Karen Hulda Bergersen deres Erklæring om at de fra nu af ville være Ægtefolk. De underskrev derefter i Protocollen tilligemed Forloverne.

Arne Garborg Hulda Bergersen

Andr. Hølaas L. Stavnheim

Notarius erklærede derefter paa Embeds Vegne i Kraft af Loven Literat Arne Garborg og Karen Hulda Bergersen for Ægtefolk. Ægtefolkene opgav at ville tage Bopæl i Tønset Prestegjæld. For Forretningen betalt 5 - fem Kroner 60 - sexti øre.

Som Vidne: Petra Daae

P. S. J. Daae

Etter giftarmålet buset Arne og Hulda seg på Kolbotn, ei fjellstove i Østerdalen. I panteregisteret har staden ikkje annan namn enn "Skovteig (af Faaset)", men i skøytet frå 1893 er namnet presisert.

I mai 1888 blir sonen Arne Olaus Fjørtoft Garborg fødd. Nokre glimt frå livet der i litterær form gir  Kolbotnbrev og andre skildringar. Utanlandsopphald i Tyskland, Frankrike og Italia finn vi ikkje spor etter i kjelder her til lands. På den tida var det ikkje alle som reiste utanlands som tok seg bryet med å skaffa seg pass. Arne gjorde heller ikkje det i samband med dei første utanlandsreisene på 1870- og 80-talet. Erik Lie si bok "Praktisk fører i Paris" (1897) er absolutt lesverdig. Den gir eit innblikk i både korleis det var å koma seg frå Noreg til metropolen og i korleis Pariserlivet kunne vera: 

I 1897 buset Arne med familie seg på Labråten i Asker, og der blir dei buande livet ut. Arne døyr 14. januar 1924, Hulda ti år etter.

Arkivreferanse: SAO, Aker sorenskriveri, G/Gb/Gbb/L0007, pantebok nr. II 7, 1915-1916, s. 139-140.

Livsrekneskap – å prisa eit liv

Staten tok kostnadene for Arne Garborg si "Baalferd" som fann stad 21. januar 1924, sju dagar etter at han døydde. Det inneber at vi veit ein heil del om korleis denne blei organisert. Vedtaket blei fatta av Stortinget sitt presidentskap 15. januar 1924, og oversendt til Kyrkjedepartementet dagen etter. Den kyrkjelege seremonien var slik: 

• Musikk, komponeret for anledningen av Moaritz Ulvestad, utføres av strykere fra Filharmoniske selskaps orkester
• Sang av Ivar Aasen: Heimen er baade vond og god, synes unisont
• Landstad salme 722 v. 1 synges unisont
• Tale av sogneprest Ivar Mortensson Egnund
• Landstad salme 722 v. 5, synges unisont
• Sang av Arne Garborg: Det stig av hav eit alveland, synges unisont
• Paalægning av kranser
• Grieg: Vaaren
• Orgelspil

Dei som leverte rekning til departementat for utført arbeid, var: 

• Eckhardt og Helgesen A/S leverte 900 Sange til Arne Garborgs begravelse 98,00 kr
• Honorar for sognepresten (Ivar Mortensson Egnund) 150 kr.
• Vakt på Vestre Gravlund ved Garborg’s ankomst til Krematoriet (4 mand 1 time pr mand) a Kr 2,30, til sammen 9,20 kr.
• Trefordighetskirken: Ingenting for benyttelse av kirken, men 60 kr for oppvarming, 43 for belysning og 35 kr for renhold. 
• Kristiania Begravelses-Bureau Kr. Wang: Likkiste kr 130, madras kr 15, laken, pute, tæppe, svededug, strømpe, canebr.pute
• Norsk Kremations Forening: Kremationsavgift 100 kr, askens opbevaring indtil 18/2 [?] 1925 kr 5, orgelspil kr 2, lys til kandelabrene kr 2, blikapsel med indpakning kr 2,50, bortkjøring av kranser kr 1,50. Totalt 119 kr 
• Kirketjeneren i Trefoldighetskirken: Vagter 8 mand, flytning av bænker m.v, Kirketjeneren for utlæg, assistance og personlig arbeide
• Utgifter til Ivar Mortensson Egnund: 150 kr (Bondeheimen)
• Orgelspil: 100 kr

Det kom ein hel del kransar til seremonien, mellom anna frå: Stortinget ved Stortingspresident Tveiten, Regjering ved Statsminister Borge, Time Kommune ved Professor Sæland, Den Norske Forfatterforening ved Forfatteren Øverland, Norges Ungdomslag ved Docent Midtun, Stavanger Maallag ved Professor Koht, Haugesunds Mallag ved Stortingsmand Markhus, Klep Mallag – Jæren ved Stortingsmand Kleppe, Rogaland Mallag ved Stortingsmand Kleppe, Time Mallag ved Redaktør Tjensvoll.

Stine og Samuel – dei første amerikafarararane

Stine er den første av etter kvart seks av barna i Garborgfamilien som utvandrar til Amerika. Kjeldene i Noreg i samband med utvandringa hennar og dei andre søskena, er få. Då Stavanger politikammer brann i 1929, gjekk svært mykje arkivmateriale tapt for ettertida. Det einaste sporet vi finn her til lands, er ei innføring i kyrkjeboka for Håland i 1877. Der står det: Pige Stine Evensd. 12/12 1852 Amerika. I rubrikken for dato er det notert at det er fire år sidan. Altså skal ho ha reist, truleg frå Stavanger, i 1872/73 ein gong.

Det er til Gilman i Iowa der Tobias Thorsen, som faren hennar hadde kjøpt garden på Sandal av, Stine drar. I 1875 giftar ho seg med Jacob Jacobson i Marshalltown. Han er utvandra frå Sauda tidleg på 1870-talet saman med foreldre og søsken. Stine og Jacob får ikkje eit langt liv saman. Begge døyr med kort tids mellomrom i 1878 og etterlet seg dottera Betsey (Talle 2000).

Samuel uamerikansk i Amerika

I og med at Stine er den første som drar til Amerika, hjelper ho broren Samuel då han kjem kort tid etterpå. Den første jobben har han hos Tobias Thorsen i Gilman. Men før Samuel reiser ut, har han vore ei tid i skomakarlære. Han har også forsøkt seg som kokk til sjøs. Etter eit kort opphald i Amerika drar Samuel attende til Noreg i 1876. Heime blir han verande på Sandal der han mellom anna underviser broren Abel og dei yngre søskena i engelsk og hjelper til med gardsdrifta. I 1878 reiser han igjen over Atlanteren til Iowa i Amerika. Der studerer han nokre år ved Grinnell Academy. Medan han studerer der sender han ein artikkel, Fraa Amerika, til avisa Fedraheimen, der broren Aadne er redaktør (Talle 2000: 37, 79, 81). Samuel Garborg flyttar seinare til Minnesota og til Los Angeles. I Stavanger Aftenblad, laurdag 18. april 1931 kunne ein lesa følgjande om han:

Karakteristikken av Samuel frå 1931 er interessant å sjå opp mot det biletet han sjølv formidlar av amerikanarar 50 år tidlegare. 

Fleire i søskenflokken reiser 

I 1881 reiser Abel 16 år saman med den to år eldre søstera, Inger Marie, til Amerika (Talle 2000: 48). Dei to drar, som Stine og Samuel, til Iowa. Og som broren Samuel, vaklar også Abel. Han fortel om det i brev til broren Arne og får følgjande svar: «Ja, ja. Daa du var heime, likad Du deg ikkje rart her helder. No hev Du vore ute. Kjem du heim no, er det aa tvila paa, um du vil lika deg betre. Du maa ikkje tru, at Du fær sa svært gode dagar her. Du maa i det heile gjera Deg det klaart; vil du fram paa nokon Kant, vil Du koma nokon veg, maa Du slita mange Aar fyrst» (Talle 2000:75).

Ola vel, som fire i familien har gjort før han, å utvandra til Amerika. Han reiser våren 1883, eitt år etter at han stod til konfirmasjon. Det er elles verd å merka seg at Sigbjørn Obstfelder er ein av medkonfirmantane. Ola sine kristendomskunnskapar blir vurdert å vera gode, Sigbjørn sine utmerka gode. 

Midt på 1880-talet er Ola, Abel og Samuel ikkje lenger i Iowa, men i Minnesota. (Talle 2000:78). Seinare buset dei seg andre stader i USA og i Canada.

Ane Oline vel også å søkja lukka i Amerika. Ho utvandrar sommaren 1890 (Talle 2000:140). 

Abel klarer seg etter kvart godt i Amerika og tar med kona Julie og sonen Arne Wergeland til Noreg i 1899. Då besøker han både heimen på Garborg og broren si skrivestove i Knudaheio. 

Det kan nok diskuterast utfrå hentydinga til både Bibelen og til Arne Garborg sin roman kven i familien som er den burtkomne. Men Even eller Eivind, som er oppkalla etter faren, er den som bokstavleg talt er og blir borte. Han fell overbord frå skipet Zephyr i februar 1878 og druknar berre 17 år gamal. 

Even mønstrar på skipet Verta i Stavanger 29. januar 1876. Den første hamna skipet siglar mot, er i England. Som førstereisgut er Even til sjøs i eitt år og fire månader før han i mai 1877 er heime igjen rundt to veker. Den 7. juni 1877 reiser han igjen til sjøs. Denne gongen på skipet Zephyr med kurs for Arkchangel. Han nådde aldri heim att. 

Jon er 15 år gamal då familien i april 1870 flyttar frå heimen på Garborg til Sandal i Madla. Samen med mora er det han som tek ansvar for drifta av garden. I 1875 overtek han garden.

Jon er opptatt av gardsdrifta. Av broren Arne blir oppfordra til å skriva om dei kunnskapane og erfaringane han har i det bladet Arne er redaktør for. I 1878 står to artiklar signert "Av ein Agronom" på trykk i Fedraheimen. Eit Blad aat det norske Folket: "Husdyrstellet I" og "Husdyrstellet II". Begge artiklane finst lett lesbare her.

I 1882 giftar Jon seg med Siri Kristine, ho flyttar inn på Sandal og sonen Eivind blir fødd. Etterkvart blir det fleire barn, og Jon blir nibarnsfar. Garden på Sandal driv han saman med kona fram til han vel å busetta seg på Aakre i Gjerpen på slutten av 1890-talet. 

Medan Jon,  kona og barna Eivind, Iver, Astrid og Ingebrigt framleis bur på Sandal, søkjer han i 1891 på den utlyste kombinertstillinga "Amtsgartner- og Amtsagronom" i Stavanger. Stillinga er annonsert i "Norsk Kundgjørelsestiden, udgivet efter offentlig Foranstaltning ifølge Lov af 19de Juni 1882, No. 213". Lønna er 1600 kroner årleg i tillegg til "Diætgodtgjørelse" på 3 kroner i døgnet og dekking av skyssutgifter. Søknadsfristen er sett til 20. oktober. Jon sender inn sin søknad etter fristen. Kor lenge etter veit vi ikkje, søknaden er ikkje datert. Men Jon blir vurdert og foreslått rangert som kandidat nummer tre av elleve.

Stillinga er det K. Teig som får. Fem år seinare, har Teig permisjon, og Jon er konstituert amtsagronom i eit halvt års tid. I 1896 er det derfor Jon si oppgåve å skriva årsmelding for den perioden han har fungert i stillinga. Han gir ei relativt detaljert skildring av dei oppgåvene han har utført. 

Saman med årsmeldinga oversender han også eit brev der han orsakar seg for at han er seint ute. Grunnen er at han skal flytta austover med familien og derfor er oppteken med kjøp og sal av eigedomar.

Familien er registrert som innflytta frå Håland til gard "ved Porsgrund" i 1899. I 1900-folketeljinga har familien Garborg ti medlemmar: Jon, Kristina, Eyvind, Ivar, Astrid, Ingebrigt, Sigrid, Ingeborg, Jon og Aagot. Til husstanden høyrer også ei "Kjøkkenpige", ei "Fjøspige" og ein "Gaardsgut". Også mora til Jon, Ane Oline, bur saman med dei på Aakre. Elles er det verd å merka seg at amtsagronomen med familie og er busett der. Jon med familie blir buande på Aakre meir enn 10 år. Den yngste dattera, Solveig, blir fødd der i 1904.

I 1913 er han ikkje lenger "Gaardbruger" i Telemark. Han har flytta til Nordstrand i Kristiania og driv som handelsmann saman med sonen: "Inge & Co. (Inge Garborg, Jon Garborg) C.H. Bernaus Eftf. agentur, Raadh. gt. 20".

Det er ikkje så mange år Jon får i hovudstaden. Han døyr 60 år gamal i 1915. I kyrkjeboka er det oppført at dødsårsak er "Kronisk bronchit" og at dette er dødsfall nummer tretten i 1915. Litt meir informasjon om dødsfallet og om arvingane er å finna i dødsfallsprotokoll for Aker kriminaldommer, skifte- og auksjonsforvalterembete. Der blir "Lungebetændelse" oppgitt som dødsårsak. Arvingane er:
Hustru Kristine Garborg og 8 barn
1) Ivar Sandsmark Garborg 30 aar, Amerika
2) Astrid g.m. Osvald Magnussen, Ole Vigs gt. 4
3) Inge Garborg, 25 aar Nordstrand
4) Sigrid Sandsmark Garborg, 22 aar f. 28.10.1892
5) Ingeborg Garborg 19 aar f.15.08. 1895
6) Jon Garborg 17 aar f. 3.1.1897
7) Aagot Garborg 15 aar f. 27.10.1900
8) Solveig Garborg 11 aar f. 15.07.1904

I 1897 buset Arne med familie seg på Labråten i Asker. Han har då budd fleire år i Kristiania, på Kolbotn i Østerdalen og hatt kortare utanlandsopphald i Tyskland, Frankrike og Italia.

Etter å ha budd på Ytre-Salte og på Torland for å skriva delar av Fred og Haugtussa, vel Arne, eller Aadne som det står i kontrakten, å skaffa seg sin eigen skrivestad på Jæren, Knudaheio. 

Til fots over Jæren på utkikk etter utsikt tomt

Men det tek tid å finna den ideelle plassen. Fleire alternativ er blitt vurderte før han vel seg ut tomta i Knudaheio. Sommaren 1897 er han på Jæren. Eitt føremål med reisa er å sjå på moglege stader å byggja ei skrivestove. Han fortel om korleis han jobbar med saka til Hulda. 

Knudaheio – Kjøpekontrakt

I 1898 skriv han 10. mai kjøpekontrakt med brørne Peder og Veier T. Undem: 

Han fortel Hulda om kjøpet same dagen: 

I Dag har jeg atter været paa Undheim (les Unnei el. Onnei med spids O) – laget ”Kjøbekontrakt” og betalt Halvparten af ”Kjøbesummen” samt git min gamle Bygmester nærmere Instrukser om Stua. Jeg vil ha Torvtak, og baade det og at jeg i det hele vilde ha alt paa Jærbu-Vis tiltalte den gamle betydelig. Der skulde intet være i Veien for Torvtak. Naar saa Huset faar tørket og sunket sammen, saa det kan bli klædt, skal det naturligvis rødmales. Det kommer til at ligge godt gjemt bag ”Knudaheibergje”; og skjønt jeg naturligvis nu erfarer, at Freden der oppe forstyrres adskilligt om Sommeren af  ”By”-Turister- og – Fiskere (>: Folk fra Thime Station, som agerer Byfolk og altsaa maa ta ”Landture” osv.; gid de var i Nord-Sibirien!) – saa er jeg fremdeles fornøiet; jeg ved Veie og Kroger, hvor de Godtfolk ikke skal finde mig. Men jeg maa altsaa være ude og væk hver evige Søndag, indtil det blir fast Tradition, at det ikke nytter at søge mig paa den Dag. Og Gudskelov her er saa mange lune Kroker at gjemme sig i! – og desuden Synesvarde-Vidderne, ad hvilke jeg kan stikke til Havs i alle mulige usynlige Retninger. Tag mig der! –

Men den rigtige, endnu ikke Stationsfordærvede Jærbu skal jeg nok komme ud af det med. Mine Aktier staar for Tiden høit her (desværre forresten). Men Folk er virkelig snille, og Gaarden – Undheim føler sig nok en Smule ”Udvalgt” ved, at jeg sætter op denne Sommerstua der. Der er forresten saa mange Kjendinger af min Far der, overhoved Kjendinger af Familjen, - Folk, som har tjent hos Far i min Barndoms Tid osv.; og der hænger endnu meget igjen av det patriarkalske fra hin Tid: de er rent rørte, naar de ser igjen en fra det Hus. ”Ja hadd’-eg no kjent Deg so godt som eg kjende Far Din!” ropte en gammel Knark til mig i Dag, - en Forhenværende ”Dreng” paa Gaarden vor, fra den Tid da jeg laa i Vuggen; men jeg kjendte godt Navnet. Og de vil gjøre Dugnad og kjøre hjem hele Huset for ingenting – bare lidt Mad og Kaffi og ei Radlestund. – Men saa venter de nok at ha mig der som et Slags Bygdeorakel og Bygdesagfører og Hjelpesmann paa alle Vis i det skriftlige og boglige; og her er saa megen oprigtig og gammeldags Naivitet i dem der oppe, at jeg tror jeg kan gaa med et Stykke; - jeg kan ialfald faa Anledning til at komme ind i mangt og meget nu af det jeg tildels har glemt.

Om Ovne, Komfür, Møblement o.lign. faar jeg konferere med Dig, naar jeg kommer hjem; jeg har bare snakket med Snedkeren foreløbig. Men til Oktober skal det alt være koplet istand (kan det ialfald).

[…]- Ja –ja; der blir vist adskilligt her af forskjelligt Slags, saa det gjælder at være forberedet og indrette sig; men en liden Hjemfølelse er der i dette at være saadan halvt nedplantet her igjen. Og saa faar vi nu se da. Heldigvis er der jo altid den Udvei, at man kan – forsvinde for en Tid, om man skulde bli altfor populær i sit Fædreland.-

 Mange Helsingar fraa han Aadne i Knudaheio.

Nybygd skrivestove 1899 – eit urimelig stort og gildt hus?

Arne har planane klare om korleis bygget skal vera. Det skal ha torvtak, og det skal på sikt bli bordkledd og raudmala. Som utflytta jærbu får han ei kjensle av å høyra til når han har sin eigen bustad. Han underteiknar ikkje brevet med Arne, men med "Aadne i Knudaheio". 

Første gong han kjem til den nybygde stova, er på våren 1899. I brevet han då skriv til Hulda, er tonen ikkje fullt så optimistisk. Han signerer med "Din G". Om Knudaheio fortel han: 

- - Ja, her er som her er. Et urimelig stort og ”gildt” Hus er sat op: det kunde være udmærket, bare vi havde Brug for det. Men rent for stort og dyrt er det blit, og jeg kan ikke andet sige end at jeg synes det er Galmandsværk. Gamle Svend Undem, som blev mig anbefalet som en saa særdeles ”forsigtig’e” Mand, har denne Gang ikke sparet paa nogen Ting. Og selv havde jeg jo ikke Vit til at gi Ordrer. – Uff, jeg skulde ønsket nu, at nogen havde kunnet ta mig under Formynderskab. – Men, nu er der ikke noget at gjøre altsaa. Tilgiv, kjære! – jeg har syndet mod os allesammen. En halvt saa stor Stue havde været nok til mig. Men saa var det Haabet om at faa Dere her hit stundom. Nu nytter jo ikke det. Saa det hele blir saa rent bort i Natta. Gudskelov, at Du er stort nok Menneske til at forstaa ogsaa Galskaber. Men dette er værre end ”Galskab”; det er Sindsygdom. 

Men året etter er tonen ein heilt annan. Han er svært nøgd med staden og trivest. Nokre utfordringar er det likevel. I 1901 når han kjem dit er senga blitt isbre. Kona Hulda får fyldig rapport: I Knudaheio var det fælt. [...] Taget utæt, saa det havde rendt ind og ned efter alle Vægge (og op i ”Sengen”, hvor der havde dannet sig en formelig Isbræ osv). 

Fleire år tek han turen til Jæren. I 1904 kjem Knudahei-brev ut. Hulda og andre hjelper til med matstellet. Han inviterer Hulda på besøk, men ho tar han ikkje på ordet og forklarer kvifor (NB, Brevsamling 149, 17.04.1901): 

Hensigten med dine Besøg derborte, er jo ikke bare at se Naturen; men at føle dig som Jærbu i det Hele, høre dit Maal og kjende dig i Forbindelse med Folk og Natur saa intimt som muligt. Overhode for en Stund leve i og ha Glæde og Nytte af alt det derborte, som du føler dig i Slægt med og som du savner saa umaadelig her - ja for det gjør du jo, det siger du jo selv og det føler jeg altfor godt, selv om jeg ser du paa en Maade er tilfreds her ogsaa. Og nu er det det da, ser du, at naar vi kommer saa betydes Stemningen, du hygger dig med os og jeg blir Mellemmand mellem dig og Folket derborte og saa kan der komme Tider da du i Stilhed gaar og længter efter Jædern midt i Knudaheio uden at faa Tag i det, fordi der er kommet en disharmonisk Askertone ind. Er ikke dette væmmelig snusfornuftigt og rigtigt. - Men hvad jeg ikke tror vilde gjøre dig andet end Glæde, det var, om jeg kunde være saa letsindig at besøge dig bare en Dag eller to eller otte?

Garborgheimen eit kunststykke på Labråten

Til Arne Garborg sin 70 årsdag kjem barndomsheimen på Jæren til Labråten. Kunstnaren bak maleriet, som får ein sentralt plass på stoveveggen, er Samuel Tveit. Han er tidlegare elev hos Harriet Backer som Arne Garborg kjenner godt. 

Den siste kvilestaden

Det er i Knudaheio at Arne, eller Aadne som det står på gravsteinen, vel å ha sin siste kvilestad. Hulda inngår ein avtale med Time kommune:

Sak 60/1924

Skriv frå Hulda Garborg der ho tilbyr heradet Garborg sin eigendom ”Knudaheio” som gåve mot at heradet vil halda hand over den og ellest på desse vilkår:

Time mållag må få nytta huset etter den semja som er uppsett millom Garborg og hr. Aadne Sæland. Fyrre formannen i laget. Vert Time mållag uppløyst skal heradstyre ha heil råderett over eigedomen.

Ho må få reise ein haug i hagen og setja Garborgs urne i den, då nokre ord i dagbøkene hans syner, at dette var hans draum.

Vedtak: Time herad tek imot gåva og vil gjerne halda hand yvr ”Knudaheio” etter dei vilkår fru Garborg hev sett. Det naudsynte til forsvarleg inngjerding av stykket vert bevilga. Ordføraren får ellest fullmagt til å ordna med det naudsynte.

Sjølve urnenedsetjinga i gravhaugen skjer 7. juni 1925. Men Hulda vil gjerne at dette skal skje tidligare. Det føreset at gravhaugen er ferdig laga. Ho skriv brev både til hr. Kverneland og Jonas Jørstad om dette.

Seremonien i Knudaheio finn stad som planlagt, 7. juni 1925. Få dagar etter takkar Hulda Jonas Jørstad.

Frå heim til museum – frå bruk nummer 2 til nummer 13

Etter at Ane Oline og barna flyttar frå heimen på Garborg i 1870, er det naboen Tønnes Svensen som overtek den (gnr./bnr. 62/2). Ti år etter sel han garden til svigersonen Ole Jonassen, og i år 1900 bur framleis Ole med familie i heimen som Eivind bygde. Etter Ole døyr, bur enka og sonen med familie der.

I 1927 blir det skilt ut eit nytt bruk på garden, «Loden», som får bruksnummer elleve. Det er herfrå «Garborgheimen» tre år seinare blir skilt ut som bruk nummer 13. Året før var det ei stor utskifting på Garborg, og løa Eivind bygde, blei riven.

Garborgheimen blir freda i 1939. Året etter overtek Time kommune, eller herad som det heitte då, eigedomen frå Jæren Privatbank. I skøytet blir det slått fast at: "Eigedomen må ikkje verta pantsett, nedriven, flytt eller seld. Den skal stå som eit minne om diktaren Arne Garborg som er fødd og oppvaksen i denne typiske Jær-heimen." Men det tek noko tid før heimen blir museum. Få dagar etter skøytet blir skrive er det andre problemstillingar som er langt viktigare. Under 2. verdskrig flyttar det folk inn att i heimen. Men når dei flyttar ut i 1947, startar  prosessen med å realisera planane om å gjera heimen til museum, for fullt. 

Vegen fram

Sak nummer 177 i Time kommunestyre 8. desember 1947 handlar om å utpeika tre medlemmar til ei nemnd som skal vurdera framtida til Garborgheimen. Skal den innreiast som eit bygdetun eller skal heimen restaurerast med "husbunad som i Arne Garborgs barndom"? I nemnda sit Jonas Jørstad, Ingvar Hognestad og Karl Attramadal.

Året etter fremmer nemda forslag om å setja av 5000 kr. til restaurering av Garborgheimen på budsjettet for 1848/49. Forslaget blir vedtatt, og det blir omtalt som ei æressak.

Opninga av museet i 1951

Både på hundreårsdagen for Arne Garborg sin fødsel, 25. januar 1951, og den 12. august då Garborgheimen blir museum, er det store arrangement i kommunen. I januar er det i Knudaheio, i august i Garborgheimen. Begge arrangementa er populære, og mange deltar. 

Til den offisielle opninga av Garborgheimen blir det invitert fleire gjester. Nokre sentrale personar som får invitasjon er: Inger Marie Rønneberg (Arne Garborg si søster i Canada), Arne O. F. (son av Arne Garborg), etterkomarar av broren Jon Garborg, forfattarane Inge Krokan, Jørgen Buchdal og Torvald Tu, leiarar frå ulike bondeungdomslag/ungdomslag og K. K. Kleppe. Mykje arbeid er lagt ned for å framskaffa slikt utstyr som fanst i heimen den tida då Eivind Aadnesen med familie budde der. 

Frå 2008 er det Jærmuseet som har ansvaret for å utvikla og driva det nasjonale Garborgsenteret som både Garborgheimen og Knudaheio er del av.

Kor har vi funne arkivkjeldene til denne utstillinga?

I dei ulike faktaboksane nedanfor har vi samla opplysningar om ein del digitalt tilgjengelege kjelder om familien på elleve som budde på Garborg. Som fotomontasjar viser vi også kjelder som berre finst på papir. Det er viktig å vita at det er fleire kjelder enn dei vi presenterer her. 

Familien har sett spor etter seg i svært mange ulike arkiv her i Noreg, dei som utvandra, også i andre land. Dei dokumenta vi har brukt i denne utstilliga, er oppbevarte hos ulike arkivinstitusjonar som vi presenterer nedanfor alfabetisk:

• Arkivverket med material frå Riksarkivet, Statsarkivet i Hamar, Statsarkivet i  Kongsberg, Statsarkivet i Oslo og Statsarkivet i Stavanger (Sjå "Litt om bruken av arkivkjelder i utstillinga").
• Interkommunalt arkiv i Rogaland med material frå Time kommune og Time Mållag.
• Nasjonalbiblioteket med aviser og brev
• Oslo byarkiv med adressebøker for Kristiania 
• Stavanger byarkiv med material frå Sunde skole.

I tillegg finst dokumentasjon på prosessen fram mot at Garborgheimen blei freda og omgjort til museum hos Riksantikvaren. 

Ettermæle

Eit menneske set spor etter seg uansett om det i løpet av livet har vunne seg eit "gjetord gjævt" som det står i Håvamål. Eivind Garborg, han som bygde heimen og først forlét han, har sett mange spor etter seg i ulike arkiv. Han var eit engasjert samfunnsmenneske med mange roller lokalt. Men han var også ein far som barna ønskte å minnast. 

I 1905, 35 år etter at Eivind valde å ikkje leva meir, skriv eldstesonen Aadne, som i 30 år i offentlegheita har hatt namnet Arne, eit brev til presten i Time, Theodor Borchgrevink. Grunnen til at han tar kontakt, er at han ønskjer å finna ut kvar på kyrkjegarden faren er gravlagt. Sonen som sjølv er passert 50 år, vil at faren skal bli hugsa. Han skal ikkje vera gravlagt utan stein. 

På 1920-talet finst det ikkje lenger spor etter Ane Oline sin gravstad. Ho skal ha blitt gravlagd på den eldste delen av kyrkjegarden på Sandnes, men utan stein. I samband med at Arne blir "hauglagt" i Knudaheio, gjer Hulda eit forsøk på å finna grava. I brev til Jonas Jørstad datert 11. juni 1925 skriv ho: Bilturen tysdag var herleg, men eg hade vondt samvit fordi me hefte Dykk so lenge. Ille var det, at me ikkje fann gravi til bestemor Garborg, men eg vonar på betre lukke neste gong. Me skal aldri gløyma dykk at de vil halde hand over den siste kvilestaden til Garborg. 

Ein minnestein blei seinare reist over Ane Oline. I dag står framleis både minnestein over henne og gravstein over Eivind. Men det er i dei ulike arkiva og i gjennom forfattarskapen til Arne Garborg at minna om faren og dei andre på Garborg lever vidare. 

Formålet med ei utstilling som dette er å syna korleis ein kan nytta ulike offentleg tilgjengelege kjelder for å skildra eit hus på 1800-talet og den familien som budde der. Dette handlar rett nok om heimen og familien til forfattaren Arne Garborg, og huset han vaks opp i, er tatt vare på som museum. Det gjer at vi har meir kunnskap om dette enn om eit tilfeldig hus frå den tida.

Likevel er det meste av opplysningar som er nytta i denne nettutstillinga slike som vi kan finna om folk flest her i landet på 1800- og starten av 1900-talet. Dei er henta frå skriftlege kjelder som er skapte då hendingane skjedde og er seinare tatt vare på for ettertida. No er ein del av desse også tilgjengelege på internett. Det gjer at dei kan nyttast av ein kvar som ønskjer det. Berre ved nokre tastetrykk på datamaskina heimefrå, kan ein faktisk finna fram til det meste av det vi viser i denne utstillinga. Du kan sjå døme på det ved å klikka på lenkene i teksten.

Bruk av arkivkjelder handlar om meir enn tilgangen til dei

Men sjølv om tilgangen til opplysningane er likefram og grei, er det mange metodiske utfordringar ved bruken av desse kjeldene.

Først og fremst må ein vita kor og korleis ein skal søkja etter opplysningar, både i dei digitalt tilgjengelege og i dei som berre finst på papir. Nokre, slik som t.d. kyrkja sine ministerialbøker, pantebøker, ulike rettsdokument, branntakstprotokollar og folketeljingar, finst i dei statlege arkiva, som Arkivverket (Riksarkivet og statsarkiva) har ansvaret for. Andre, som til dømes formannskapsprotokollar, finst i dei kommunale arkiva, slik som byarkiv og interkommunale arkiv.

Vidare krev det øving for å kunna lesa handskrifta i ei rekkje av dokumenta som finst i arkiva. Slett ikkje alle dokument er transkriberte til maskinlesbart format eller skrivne med vanlege latinske, lett lesbare bokstavar. Her kan det vera hjelp å få hos arkivarar eller andre som kan dette. Arkivverket har dessutan publisert hjelperåder for dette på internett.

På arkivportalen finst oversyn over kva material som er tilgjengeleg i dei fleste offentlege arkiv. På digitalarkivet, som det statlege Arkivverket driv, finn ein mange ulike kjelder i skanna eller transkribert form. Men det er også viktig å vera klar over at sjølv om stadig fleire kjelder blir tilgjengelege der, finst det svært mange som enno ikkje er lagt ut der. 

Arkivverket og dei andre offentlege arkiva har ansvar for å ta vare på unikt kjeldemateriale, altså slike dokument, protokollar m.v. som ikkje er laga i fleire eksemplar. Aviser, bøker, brosjyrar og andre skrifter som er trykte eller publiserte på internett, er det Nasjonalbiblioteket som tar vare på. Nasjonalbiblioteket har også mange forfattar- og kunstnararkiv.

For å tolka informasjonen i arkivmaterialet, må vi ofte også gå til skriftlege kjelder utanfor arkiva. Då er Nasjonalbiblioteket si samling av skanna bøker og offentlege dokument av stor verdi. I denne utstillinga her, er det som gjeld tolkning av karakterar i skuleverket på 1800-talet, eit viktig døme. Like eins mykje av det som gjeld byggeskikken på Jæren henta frå Nasjonalbiblioteket sitt bokhylletilbod.

Vi har også etter kvart fått tilgang til eldre årgangar av digitaliserte aviser. I denne utstillinga har vi brukt Stavanger Aftenblad, Fedraheimen og Den 17de Mai. Slik er det mogeleg å finna fram til korleis ulike personar har ytra seg i det offentlege rommet.

Vidare er det mykje data i arkiva som handlar om samfunnsforhold som har endra seg vesentleg, til dømes pengeeiningar og ikkje minst verdien av pengar. Då kan Historisk leksikon og nettsidene til Noregs Bank vera til hjelp. Der er det også ein kalkulator for å rekna om pengar før i tida til verdien av pengane i samfunnet i dag.

Kven er dei menneska vi kan sjå for oss gjennom arkivkjeldene?

Arkivspora etter eit menneske dekkjer på ingen som helst måte livet som denne personen har hatt. Men arkivspora viser haldepunkt i tid og rom som gjer at vi kan danna oss eit bilete av rammene rundt det livet som personen har ført. For menneske på 1800-talet handlar det stort sett om dei kontaktane den einskilde har hatt med offentlege styremakter, irekna kyrkja.

Kyrkjebøkene dokumenterer tid og stad for viktige hendingar slik som fødsel, dåp, konfirmasjon, giftarmål og gravferd. Dei gir også innsikt i familierelasjonar. Folketeljingane supplerer med data om bustad og relasjonar mellom dei tidspunkta som kjem fram i dei kyrkjelege bøkene.  Skulearkiva fortel ikkje berre om utdanninga folk har fått, men også om korleis lærarane har vurdert kunnskapen og innsatsen deira. Sjømannsrullene kan gi oss data om dei som har vore til sjøs. Rettsarkiva seier noko om både privatrettslege forhold, slik som økonomisk fallitt og nabotvistar og om eventuelle strafferettslege forhold. Panteregister og pantebøker fortel eigendomshistorie til ulike gardsbruk. Branntakstar kan seia litt om byggjemateriale og om korleis husa var organisert på innsida.

I dei offentlege arkiva fram til vår tid, blir vekta lagt på mennesket som medborgar. Det er ganske føreseieleg kva typar av informasjon som finst om kvar einskild i desse arkiva. Men den einskilde sine personlege forhold innanfor dei rettslege og sosialt aksepterte rammene, får vi lite eller ingen kunnskap om. Då er vi avhengige av tilgang til brev eller andre private, skriftlege kjelder.

Desse er i liten grad tatt vare på like systematisk som ein har gjort med offentlege dokumentasjon. Men dette er av og til noko annleis for personar som har vore i det offentlege lyset, slik som kjende forfattarar og politikarar. Då kan ein finna samlingar av personleg dokumentasjon, slik som her ved at ein del av brevsamlinga etter Arne Garborg er å finna i Nasjonalbiblioteket.

Verkeleg spennande blir det når vi held dei saklege og nøkterne opplysningane frå dei offentlege arkiva opp mot ein forfattar sine litterære verk. Tolkinga av kva spor av det levde livet som er å finna i litteraturen, ligg utanfor det arkivfaglege feltet. Men dersom litteraturforskaren, og andre forskarar som nyttar arkivkjelder, skal gjera eit godt kjeldekritisk arbeid, er dei nøydde til å forstå kva eit arkiv er, korleis det har oppstått i si samtid og kva dokumentasjonen i det eigentleg er uttrykk for. Dette kan ein ofte finna noko om iarkivbeskrivingane, altså dei rammetekstane som arkivarane har utarbeidd då arkivet blei ordna og tatt vare på.